छान्दोग्योपनिषत्

अधीत्यब्दद्वादशत्वाद् द्वादशाब्द इतीरितः । श्वेतकेतुर्भारते तु नोत्पत्तिद्वादशत्वतः ॥ इति वाक्यनिर्णये ।

यथा मृत्पिण्डविज्ञानात् सादृश्यादेव मृन्मयः । विज्ञायन्ते तथा विष्णोः सादृश्याज्जगदेव च ॥ यथा स्वर्णस्य विज्ञानात् सर्वे लोहमयास्तथा । प्राधान्याद्विष्णुविज्ञानाद्विज्ञातं स्याज्जगत्सदा ॥ अत्यल्पेऽपि हि विज्ञाते सदृशे तादृशं बहु । ज्ञायते नखकृन्तन्या यथा सर्वमयोमयम् ॥ किमु विष्णोर्बहोर्ज्ञानादत्यल्पं जगदीदृशम् । अनन्याधीनविज्ञानादन्याधीनं तथैव च ॥ मृदयोलोहनाम्नां हि ज्ञानात् साङ्केतिकं यथा । इत्यादिसामसंहितायाम् । स्वर्णं लोहमणिश्चैव पुरटं चाभिधीयते इति शब्दनिर्णये । विकारत्वविवक्षायामेकपिण्डमणिशब्दा व्यर्था स्युः । मृत्तिकेति लोहमणिरिति कृष्णायसमित्यत्रेतिशब्दा नामधेयशब्दाश्च व्यर्थाः स्युः । विकारमिथ्यात्विवक्षायां मृत्तिकैव सत्यं लोह एव सत्यं कार्ष्णायसमेव सत्यमित्येव स्यात् । न तु नामधेयादिशब्दाः । न च वाचारम्भणमात्रमिति मात्रशब्दोऽस्ति । न चारम्भस्यारम्भणमिति युज्यते शब्दः । क्रिया ह्यारम्भणम् । अतो वाचा नाम्नारम्भणं विकारो विविधाकारो विक्रियमाणः । सत्यं नामधेयं सर्वदा विद्यमानं नामधेयं मृत्तिकेत्यादय इत्यर्थः । सत्त्वेन कालतस्ततं ज्ञायते विद्वदि्भरिति नित्यत्वेन प्रसिद्धमेव सत्यमित्यत्र विवक्षितम् । सङ्केतेन क्रियमाणानि ह्यन्यानि नामानि । अतो विकाररूपाणि । विकारशब्दस्य नियतपुल्लिङ्गत्वादारम्भणं विकार इति वेदाः प्रमाणमितिवद्युज्यते । न च मृत्तिकादिनामविकारः साङ्केतिकं नाम । प्राधान्यमेवात्र मृत्तिकादिनामवद्भगवतो विवक्षितम् । सृष्टिश्च प्राधान्यार्थमेवात्रोच्यते

एकमेवाद्वितीयं स्वगतभेदवर्जितं समानवर्जितं च । एकमेवाद्वितीयं तत्समाभ्यधिकवर्जनात् । स्वगतायां च भेदानामभावाद् ब्रह्म शाश्वतम् ॥ इति प्रवृत्ते । भेदाभेदनिवृत्त्यर्थमेवशब्दोऽवधारकः । समाधिकनिवृत्त्यर्थमद्वितीयपदं तथा ॥ भेदाभेदेऽप्येकशब्दो यतोऽवयविनि स्थितः । एकमेवेत्यतः प्राह नारायणमियं श्रुतिः ॥ समे द्वितीयशब्दः स्यादद्वितीयोऽसमत्वतः । साधिकः कुत एव स्यादित्याह परमा श्रुतिः ॥ इति सामसंहितायाम् । न च विजातीयभेदवर्जनं नाम कुत्रचित् प्रसिद्धम् । तत्प्रमाणाभावाच्च । एक एवाद्वितीयो भगवांस्तत्सदृशपरो नास्ति इति च । एक एव भगवान् तत्सदृशपरौ न स्तः इति च । विजातीयाभावे येनाश्रुतं श्रुतं भवतीत्यादि विशेषणं च व्यर्थम् । यस्य कस्यचिज्ज्ञानं तज्ज्ञानमेव भवतीति । अज्ञानमपि ज्ञानमेव भवति । भेदाभावात् । न च मिथ्या सत्यमिति भेदः । तस्यैव विजातीयत्वप्राप्तेः । तद्भेदस्य मिथ्यात्वे तदभेदस्य सत्यत्वप्रसङ्गाच्च । मिथ्यासत्ययोरैक्ये इदं मिथ्या इदं सत्यमिति भेदाभावाज्जीवेशभेदादेरपि सत्यत्वप्रसङ्गः । अतः परमार्थं ब्रह्मान्यन्मिथ्येत्यपि न युज्यते । अतः सजातीयस्वगतभेदोऽधिकाख्यं विजातीयं चात्र निषिध्यते ।

सर्वोत्तमत्वात् सन्नामा हरिर्नारायणः प्रभुः । सोऽसृजत् प्रथमं देवीं तेज आख्यां श्रियं सतीम् ॥ तते स्थितेन रूपेण साऽजैव हि यतः सदा । तेज इत्युच्यते तस्माज्जनेर्वा तत एव तु ॥ यदस्याः सृष्टिकृद्रूपं विद्याख्यं जायते हरेः । मन्वाख्यः प्राण एवास्या अम्नामा जायतेऽथ च ॥ ब्राह्मणादिचतुर्वर्णः..........................।

........ ............ ...स्ततश्चान्नभिधो हरः । तेजःसंस्था च सा देवी प्राणोऽप्सु स्थित एव च ॥ ततस्तेजस एवापो जायन्तेऽन्नस्थितो हरः । जायतेऽतोऽद्भ्य एवान्नं पृथिवी त्वन्नरूपिणी ॥ २ ॥

सृष्टेष्वेतेषु भगवानीक्षाञ्चक्रे स केशवः । जीवाख्येनैव रूपेण योऽनिरुद्ध इति स्मृतः ॥ तेन रूपेण लक्ष्म्यादीन् प्रविष्टो रूपनामनी । करिष्ये त्रिवृतश्चैतानेकैकं करवाणि च ॥ इति मत्वा प्रविश्याथ तेभ्य इन्द्रादिनामपि । नामरूपाणि कृतवांस्तांश्चान्योन्यप्रवेशिनः ॥ कृत्वाऽग्निसोमसूर्यादिष्वेतांस्त्रीन् विदधे पुनः ॥ ३ ॥

अतो यल्लोहितं रूपं श्रियस्तद्रूपसम्भवम् । यच्छुक्लं वायुजं विद्यात् कृष्णं चैव शिवोद्भवम् ॥ तस्मादग्नेर्यदत्तृत्वमग्निनामप्रवर्तकम् । लक्ष्म्यादिदेवतानां तन्नैवाग्नेरग्निना ततः ॥ मुख्यैवमाददानत्वमादित्यस्य तदुद्भवम् । अत आदित्यनामैषां नैवादित्यस्य मुख्यतः ॥ यच्चन्द्राह्लादकत्वं च तत्तेषां चन्द्रता तथा । विद्युद्विद्योतनं चैषां ततस्ते सर्वनामिनः ॥ तथैव सर्वरूपं च तद्रूपप्रतिबिम्बितम् । सर्वरूपाश्च ते तस्माल्लोहितादिक्रमेण तु ॥ अतोऽन्यनामधेयं तु वाचारम्भणहेतुतः । साङ्केत्येन विकारः स्यात् त्रयाणामेव नित्यता ॥ यथा लक्ष्म्यादिकानां च नाम सङ्केततोऽन्यगम् । वाचारम्भणहेतोस्तद्विकारो नैव मुख्यतः ॥ मुख्यं नाम त्रिरूपाणीत्याद्यं वेदोदितं परम् । अतस्तदेव सत्योक्तं मुख्यं सत्यमितीर्यते ॥ इन्द्रादिनामरूपाणि यथैव त्रिषु मुख्यतः । तदधीनत्वतस्तेषामेषामुच्चबलत्वतः ॥ शिवनामानि रूपाणि तथा वायोस्तु मुख्यतः । तदीयानि तथा लक्ष्म्यास्तदीयानि हरेस्तथा ॥ तस्मात् स एव सर्वेशः सर्वरूपः स एव च । सर्वनामा स एवैकः सर्वशक्तिस्तथैव च ॥ अन्येषां यच्च रूपाद्यं तत्तस्मात् प्रतिबिम्बितम् । एक एवाद्वितीयोऽसावतः सर्वोत्तमत्वतः ॥ मुख्यत्वादेव सन्नामा सत्ततिज्ञानरूपतः । सत्यमित्युच्यते विष्णुस्स त्वं नासि कथञ्चन ॥ अतोऽनूचानमानी त्वं स्तब्धोऽसि कुत एव तु । त्वत्तोऽधिका अपीन्द्राद्यास्तदुच्चाश्च श्रियादयः ॥ सर्वोच्चो भगवान् विष्णुर्न स्तम्भोऽस्यापि हि क्वचित् । अतो न विद्वन्मानी स्या महानस्मीति वा मनः ॥ न ते स्यान्नैव च स्तम्भो ज्ञात्वा विष्णोः परं बलम् । न हि विष्णोर्बलं ज्ञात्वा स्तम्भहेतुः कथञ्चन ॥इत्यादि सामसंहितायाम् ॥ ४ ॥

देवता एव मांसादिशब्दवाच्याः । तत्र प्रवेशात् । अश्यमानाश्चोपजीव्यत्वात् । न च दुःखं तासाम् । ऐश्वर्यात् । तिस्रो देवताः पुरुषं प्राप्य त्रिवृत् त्रिवृत् इति प्रस्तुतत्वात् । जीव इति भगवतोऽनिरुद्धस्याख्या इति च श्रुतिः । प्राणस्य प्राणश्चक्षुषश्चक्षुर्जीवस्य जीवः प्रधानस्य प्रधानं भगवांश्चतुर्मूर्तिः इति च । प्राणाधारो हरेर्नान्यो जीवशब्दस्ततो हरौ । संसारिणो जीवता तु जननाद्वानतस्तथा ॥ इति च । जीवशब्देन संसारिविवक्षायां तत्तेज ऐक्षतेत्यादिना तेषामेव चेतनत्वावगतेर्नामरूपव्याकरणे जीवान्तरानुप्रवेशो नापेक्षितः । प्रसुप्तलोकतन्त्राणां निशाम्य गतिमीश्वरः । त्रयोविंशतितत्त्वानां गणं युगपदाविशत् ॥ इति । यावद्बलिं तेज हराम काले यथा वयं चान्नमदाम यत्र । यथोभयेषां त इमेह लोका बलिं हरन्तोऽन्नमदन्त्यमूढाः ॥ त्वं न स चक्षुः परिदेहि शक्ता देव क्रियार्थे यदनुग्रहेण ॥ इति तत्त्वानां प्रार्थनानन्तरं भगवत एव तेषु प्रवेशोक्तेर्भागवते । यतश्च स एव जीवेनात्मनानुप्रभूतः पेपीयमानो मोदमानस्तिष्ठतीति भगवत्येव जीवशब्दः प्रयुज्यते । न ह्यचेतनस्य मोदमानत्वमस्ति । अतोऽन्तर्यामिरूप एव जीवशब्दः । भोक्तुस्तु सुखदुःखानामन्तःस्थो जीवनामकः । बहिःस्थितस्तु सन्नामा भगवान् पुरुषोत्तमः ॥ इति तत्त्वविवेके । अग्नेरग्निरिति नाम मुख्यतो नास्ति । अग्निनामानि त्रीणि रूपाणीति नामधेयं सत्यमित्यादि ॥ ५-७ ॥

स्वप्नान्तः सुषुप्तिः । स्वातन्त्र्यात् स्व इति प्रोक्तो विष्णुः सर्वेश्वरेश्वरः । तं प्राप्नोति मनोनामा संसारी स्वपितीत्यतः ॥ इति च । मननान्मनोनामा संसारी ।

शुङ्गमित्यङ्कुरं प्रोक्तं तन्मूलं भगवान् हरिः । जगतो मूलमप्येष निमित्तं न विकारवान् ॥ बीजजीवो यथा मूलमङ्कुरस्याविकारतः । यथा पिता पुत्रतन्वस्तद्देहो हि विकारवान् ॥ एवं हरिर्मूलमपि न विकारः कथञ्चन । इति च । प्राथम्याच्च तेजआद्या लक्ष्म्यादय इति सिद्धम् । तेजोभिमानिनी लक्ष्मीः प्राणस्त्वबभिमानवान् । अन्नाभिमानी रुद्रश्च तिस्रस्ता देवताः पुरा ॥ इति च ब्रह्माण्डे । यत्रैतत्पुरुषः स्वपितिनाम सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति इति संसारिणो ब्रह्मप्राप्तिमुक्त्वा स यथा शकुनिः सूत्रेण प्रबद्धः इति तस्योपपादनान्मनोनामा पुरुषः । प्राणनामा भगवान् । सन्मूलाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः सदायतनाः सत्प्रतिष्ठा इत्युपसंहारात् । प्रजाशब्दश्च चेतनेष्वेव प्रसिद्धः । प्रजानां सुखदुःखेन राजाप्नोति शुभाशुभम् । इत्यादेश्च । शरीरधातुकृत्त्वेन लक्ष्म्याद्याश्च मुमुक्षुणा । ध्येयस्तदीशितृत्वेन भगवान् पुरुषोत्तमः ॥ इति वचनादनुसन्धानकर्तव्यताज्ञापनार्थं तदुक्तं पुरस्तादित्युक्तम् । मुक्तावुमा तु वागाख्या रुद्रं याति मनोऽभिधम् । वायुं याति शिवश्चापि वायुश्तेजोऽभिधां श्रियम् ॥ वायुमादाय सा देवी याति विष्णुं परात् परम् । द्वारमात्रा तु सा देवी वायुप्राप्यो जनार्दनः ॥ मृतिकाले च मुक्तौ च पुरुषा वाचमाप्नुयुः ॥ इति सत्तत्त्वे ।

योऽसौ नियमनाद्विष्णुः सारत्वात् स इति स्मृतः । अणिमा सूक्ष्मतो गम्य ऐतदात्म्यं च तद्वशम् ॥ परानन्दत्वतः सत्य आत्मा पूर्णगुणत्वतः । सत्यतो नासि तत्वं हि माभूत् ते स्तब्धता ततः ॥ असुराः स्तब्धतां याता ब्रह्माहमिति मानिनः । असत्यं जगदित्याहुः सिद्धोऽहं बलवानिति ॥ अनीश्वरं जगच्चाहुरप्रतिष्ठं तथैव च । चेतनैकत्वविषयान् वेदानाहुश्च सर्वशः ॥ कुतर्कपरमा नित्यं न सहन्ते गुणान् हरेः । शास्त्रतत्त्वमविज्ञाय ब्रूयुर्देवेषु चैकताम् ॥ यान्ति चैव तमो घोरं परमात्मविनिन्दकाः । आलम्ब्य तन्मतं न त्वमेकत्वं विदि्ध विष्णुना ॥ एकत्वाभावतो नैव भवेथाश्च महामनाः । तन्निष्ठा हि प्रजा यस्मात् तत्प्रतिष्ठाश्च मोक्षगाः ॥ तन्मूलाश्च यतस्तासां तद्भावः कुत एव तु ॥ ८ ॥

यदि स्वतोऽन्यः परमो देहेऽस्मिन्संव्यवस्थितः ॥ न दृश्यते कुत इति भूयः पप्रच्छ पुत्रकः । अज्ञैरदृश्यमानोपि न भेदो नास्ति पुत्रक ॥ यथा पुष्परसा युक्ता अजानन्तोऽपि भेदिनः । अजानन्तोऽपि पुरुषास्तथा विष्णोर्हि भेदिनः ॥ इति पित्रोपदिष्टः सन् पुनः पप्रच्छ तं पुनः । चेतनानामविज्ञानं कथमित्येव चिन्तयन् ॥ तं प्रत्याह ........... ........... ॥ ९ ॥

....... यथा नद्यश्चेतनाश्च समुद्रगाः । स्वं वारि नैव जानन्ति प्रजास्तद्वत् प्रजालये ॥ स्वतोऽन्योऽस्ति परो देह इति ज्ञायेत मे कथम् । इति पृष्टः पुनः प्राह वृक्षदृष्टान्ततः पिता ॥ १० ॥

अभिमानिनोऽस्वतन्त्रत्वाद्भेदेन ज्ञायते तरौ । हरिः किमु मनुष्येषु शोषो ह्यस्यास्वतन्त्रतः ॥ ११ ॥

ज्ञायते न कथं स्वस्मिन् सूक्ष्मे ज्ञाते परो हरिः । तत्रस्थ इति पृष्ट संस्तमाहोद्दालकः सुतम् ॥ वटबीजे यथा सूक्ष्मे महान्न्यग्रोधभावयुक् । न दृश्यतेऽभिमानी स एवं जीवगतो हरिः ॥ १२ ॥

कथं दृश्येत तच्छक्तिः पृथक्तस्य ह्यदर्शने । इति भावयुतं प्राह पुत्रमुद्दालकः पुनः ॥ यथाप्सु लवणं व्याप्तं रसदृष्टौ न दृश्यते । एवं चेतनगो विष्णुस्तदि्भन्नोऽपि न दृश्यते ॥ १३ ॥

कथं स ज्ञायते विष्णुर्भिन्न इत्यत्र चाब्रवीत् । यथैवान्योपदेशेन बद्धाक्षः स्वगृहं व्रजेत् ॥ तथाऽऽचार्योपदेशेन भिन्नमीशं व्रजेत् पुमान् ॥ १४ ॥

यथा पुंसोऽस्वतन्त्रत्वं तज्ज्ञापयतु मा भवान् । इत्युक्त आह ज्ञाने हि दृष्टैवास्यास्वतन्त्रता ॥ १५ ॥

अभेदज्ञानिनां दोषः कीदृशः स्यादितीर्यते । प्राह यस्मात् परस्वानां हर्ता राज्ञा निहन्यते ॥ किमु राज्ञोऽपहर्तैवं ब्रह्मस्तेनो निहन्यते । सर्वेषां शास्तृ यद्ब्रह्म तत्स्वरूपतया स्मरन् ॥ ब्रह्मस्तेनो निहन्येत तमस्यन्धे सदैव हि । दोषा ह्यज्ञानपूर्वास्तु बध्वा पुरुषमीशितुः ॥ विष्णोर्हर्तेति बाधन्ते चाभिमानकृतास्पदम् । ततो विचारयन्त्येनं देवता हरिणा सह ॥ नाहं विष्णुर्न स्वतन्त्रो न च पूर्णगुणोऽस्म्यहम् । मम स्वामी हरिर्नित्यं स्वतन्त्रः पूर्णसद्गुणः ॥ एवं दार्ढ्यं शपथवद्यदा कुर्यादयं तदा । जानन्नेवं न तापी स्यादन्तरानन्दभोगतः ॥ तदा तेभ्यो मोचयित्वा हत्वा मिथ्याभिशंसिनः । स्वकीयं कुरुते विष्णुरन्यथा तैस्सह प्रभुः ॥ तमस्यन्धे पातयति महाकारागृहोपमे । महान्धे वा पातयति हस्तच्छेदादिसंमिते ॥ ततोऽधरे वा तद्योग्यं दृढाभेदं वधोपमे । तस्मादाचार्यतो ज्ञात्वा विष्णोर्भेदेन पूर्णताम् ॥ उपासीत ततो मुक्तिं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ इत्यादि सामसंहितायाम् । स्वयम्भूरिति विष्णुजत्वाद्विरिञ्च उच्यते । न हि विरिञ्चादेव विरिञ्चो जातः । यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वम् इत्यादि श्रुतेः । आत्मा भगवान् । ततो भूतत्वादात्मभूः । दत्तं दुर्वाससं सोममात्मेशब्रह्मसम्भवान् इति वचनात् । अ इति विष्णुस्तज्जातत्वादजः अ इति ब्रह्म इत्यादि श्रुतेः । वासुदेवात् परो नैव ब्रह्मशब्दोदितो भवेत् इत्यादेश्च । अतः स्वशब्दो विष्णावेव प्रसिद्धः । ततः स्वमपीतो भवतीति युज्यते । अप्ययो नामाविज्ञेयत्वेन प्रवेशः । अविज्ञातं प्रविष्टं यदपीतमिति कीर्त्यते । यथा नद्यः समुद्रे तु यथा विष्णुं लये प्रजाः ॥ इति शब्दनिर्णये । न च जीवस्य तद्भावोऽस्ति । उत्थितस्य सुप्तिसंसारयोः परामर्शदर्शनात् । अहं विश्वं भुवनमभ्यभवाम् आजन्ममरणं स्मृत्वा मुक्ता हर्षमवाप्नुयुः इति तद्भावस्यापरामर्शाच्च । प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद नान्तरम् इत्यादिश्रुतेश्च । सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन इति च भगवद्वचनम् । सन्मूलाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः सदायतनाः सत्प्रतिष्ठाः । सति सम्पद्य न विदुः सति सम्पत्स्यामहे इति । सत आगम्य न विदुः सत आगच्छामहे इति । स एष जीवेनात्मनानुप्रभूतः पेपीयमानो मोदमानस्तिष्ठति । अण्व्य इवेमा धाना भगव इत्यासामङ्गैकां भिन्धीति भिन्ना भगव इति किमत्र पश्यसीति न किञ्चन भगव इति यं वै सोम्यैतमणिमानं न निभालयस एतस्य वै सोम्यैषोऽणिम्न एवं महान्न्यग्रोधस्तिष्ठति । लवणमेतदुदकेऽवधायाथ मा प्रातरुपसीदथा इति स ह तथा चकार तं होवाच यद्दोषा लवणमेतदुदकेऽवधा अङ्ग तदाहरेति तद्धावमृश्य न विवेद यथा विलीनमेवाङ्गास्यान्तादाचामेति कथमिति लवणमिति । मध्यादाचामेति कथमिति लवणमित्यन्त्यादाचामेति कथमिति लवणमिति । अत्र वाव किल सत्सोम्य न निभालयसेऽत्रैव किलेति । एतां दिशं गन्धारा एतां दिशं व्रजेति । तेजः परस्यां देवतायां तावन्न जानाति । अपहार्षीत् स्तेनमकार्षीत् । इत्यादि नवकृत्वो भिन्नस्य वस्तुनो भेदापरिज्ञानादनर्थं सूक्ष्मत्वाद्भेदस्य दुर्ज्ञेयत्वं च सदृष्टान्तं तात्पर्येणाह । न चाभेदे कश्चिद् दृष्टान्त उक्तः । न हि शकुनिसूत्रयोर्नानावृक्षरसानां नदीसमुद्रयोः वृक्षपरमात्मनोः धानापरमात्मनोः लवणोदकयोः पुरुषगन्धारयोर्नियतज्ञानानियतज्ञानयोः चोरापह्रियमाणयोश्चाभेदोऽस्ति । महातात्पर्यविरोधश्चाभेदे । विष्णोः परमोत्कर्षे हि सर्वप्रमाणानां महातात्पर्यं भगवताऽभिहितम् । द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ यस्माद् क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् । स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥ इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयाऽनघ । एतद्बुद्ध्वा बुदि्धमान् स्यात् कृतकृत्यश्च भारत ॥ इति । भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् । सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ॥ ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः । यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ मत्तः परतरं नान्यत् किञ्चिदस्ति धनञ्जय । मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् । प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ॥ अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप । अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना । मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् ॥ अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् । परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः । राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः ॥ महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिताः । भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ॥ यो मामजामनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् । असंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् । यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिदि्धमितो गताः ॥ मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन् गर्भं दधाम्यहम् । सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ ये मां ज्ञात्वा गुणैः पूर्णं न चलन्ति ततः क्वचित् । तैरेवाप्यो न चैवान्यैरहं सर्वेश्वरेश्वरः ॥ ये तु मद्गुणसम्पूर्तौ ज्ञानस्नेहस्थिरात्मकाः । तेषां हस्तगतो मोक्षो मामेव स्मरतां सदा ॥ ये मन्यन्ते गुणापूर्तिं तमस्तेषां परायणम् न च तेभ्यो प्रियो मह्यं यश्च स्याद्गुणपूर्तिवित् । स मामाप्नोति नियतं न च तस्मात् प्रियो मम ॥ प्रमाणान्यखिलान्येव तर्काश्चैतत्पराः सदा । एतद्विरुद्धं यन्मानं तर्कश्चाभास एव तु ॥ इत्यादौ ॥ तं भूतिरिति देवा उपासाञ्चक्रिरे ते बभूवुस्तस्माद्धाप्येतर्हि सुप्तो भूर्भूरित्येव प्रश्वसित्यभूतिरित्यसुरास्ते ह पराबभूवुः । भूमैव देवः परमो ह्युपास्यो नैवाभूमा फलमेषां विधत्ते । तस्माद् भूमा गुणतो वै विशिष्टो यथा क्रतुः कर्ममध्ये विशिष्टः ॥ असुन्वन्तं समं जहि दूणाशं यो न मे मयः । अस्मभ्यमस्य वेदनं ददि्ध सूरिश्चिदोहते ॥ सत्यः सो अस्य महिमा गृणे शवो यज्ञेषु विप्रराज्ये । एतावानस्य महिमा अतो ज्यायांश्च पूरुषः । तमेवं विद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्था अयनाय विद्यते । सृष्टिः स्थितिश्च संहारो नियतिर्ज्ञानमावृतिः । बन्धमोक्षौ च कथ्यन्ते यस्योत्कर्षप्रसिद्धये ॥ यस्योत्कर्षप्रसिद्ध्यर्थं सर्वे वेदाश्च युक्तयः । ज्ञात्वैव च यदुत्कर्षं मुच्यन्ते स हरिः परः ॥ अद्यातमस्य महिमानमायवोऽनुष्टुवन्ति पूर्वथा इत्यादिश्रुतिश्च विष्णोरुत्कर्षे महातात्पर्यं कथयति । महातत्परता विष्णोरुत्कर्षेऽवान्तरा ततः । अन्यत्र सर्ववाक्यानां युक्तीनां च विशेषतः ॥ इति ब्रह्माण्डे । ओं भूम्नः क्रतुवज्ज्यायस्त्वं तथा च दर्शयति ओं ब्रह्मदृष्टिरुत्कर्षात् इत्यादि च निर्णयात्मकं भगवद्वचनम् । न च शारीरपराभेदे तात्पर्यमित्यत्र किञ्चिन्मानम् । अतत्त्वमसीति भेदस्य नवकृत्वोऽभ्यासाच्च । ओं भेदव्यपदेशात् ओं भेदव्यपदेशाच्चान्यः ओम् अनुपपत्तेस्तु न शरीरः ओं शारीरश्चोभयेऽपि हि भेदेनैनमधीयते ओं पृथगुपदेशात् इत्यादिना सर्वत्र भेदस्यैव भगवता निर्णीतत्वाच्च । पुरुष एवेदं सर्वमिति च पुरुषेणेदं सर्वं व्याप्तं यद्भूतं यच्च भव्यम् । न च भगवान् गोत्वेन मनुष्यत्वेन वा भवति । आ तृणादा करीषात् सर्वं भगवानिति मिथ्यादृष्टिरेषा । दधिसक्तवो घृतौदनमित्यादौ व्याप्तशब्दाभावेऽपि व्याप्तशब्दोऽवगम्यते । दधिसिक्ताः सक्तवो घृतसिक्तमोदनम् इति च श्रुतिः । पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यम् इति । पुरुषेण हीदं नेनीयते इति च । अतः सर्वप्रमाणानां भगवदुत्कर्ष एव महातात्पर्याच्छारीराभेदं वदतां महातात्पर्यविरोधः । अज्ञानदुःखासम्बन्धाद्यावज्ज्ञानं शरीरिणः । सर्वदा ज्ञानकं विष्णुमहमस्मीति ये विदुः ॥ अज्ञानदुःखमन्तारस्ततस्ते नीचतां विदुः । विष्णोरुत्कर्षहातॄणां नैव तेषां सुखं क्वचित् ॥ योऽन्यथा सन्तमीशेशं स्वरूपं प्रतिपद्यते । किं तेन न कृतं पापं चोरेणेशापहारिणा ॥ ऐकात्म्यं नाम यदिदं केचिद् ब्रूयुरनैपुणाः । शास्त्रतत्त्वमविज्ञाय तथा वादबला जनाः ॥ कामक्रोधाभिभूतत्वादहङ्कारवशं गताः । याथातथ्यमविज्ञाय शास्त्राणां शास्त्रदस्यवः ॥ ब्रह्मस्तेना निरानन्दा अपक्वमनसोऽशिवाः । वैगुण्यमेव पश्यन्ति न गुणानि नियुञ्जते ॥ तेषां तमःशरीराणां तम एव परायणम् ॥ यतः स्वरूपश्चान्यो जातितः श्रुतितोऽर्थतः । कथमस्मि स इत्येव सम्बन्धः स्यादसंहितः ॥ इति । बहवः पुरुषा ब्रह्मन् उताहो एक एव तु । को ह्यत्र पुरुषश्रेष्ठस्तं भवान् वक्तुमर्हति ॥ वैशम्पायन उवाच– नैतदिच्छन्ति पुरुषमेकं कुरुकुलोद्वह । बहूनां पुरुषाणां हि यथैका योनिरुच्यते ॥ तथा तं पुरुषं विश्वमाख्यास्यामि गुणाधिकम् ॥ इति च मोक्षधर्मवचनाच्च । हंनाम हन्यमानत्वाज्जीवस्य समुदाहृतम् । जीवादन्यो यतो विष्णुरहंनामा ततः स्मृतः ॥ स्मीति जीवः समुद्दिष्टः स्मीत्यल्पं सुमितत्वतः । पूर्णत्वादस्मिनामाऽसौ पूर्णपूर्णत्वहेतुतः ॥ ब्रह्मास्मीत्युच्यते विष्णुर्बृहत्पूर्णो यतः सदा । असौ सूर्यगतो विष्णुर्दूरस्थत्वात् प्रकीर्तितः ॥ अहंनामा जीवगतो नित्याहेयत्वहेतुतः ॥ इति ब्रह्माण्डे । परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमपुरुषः स तत्र पर्येति जक्षन् क्रीडन् रममाणः स्त्रीभिर्वा यानैर्वा स एकधा भवति त्रिधा भवति पञ्चधा सप्तधा । यो वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन् । सोऽश्नुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता ॥ एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य । इमांल्लोकान् कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन् । एतत्साम गायन्नास्ते । स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते न हास्य कर्म क्षीयतेऽस्माद्ह्येेवात्मनो यद्यत् कामयते तत्तत्सृजते । ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः । तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति । यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति । नानात्वेनाभिसम्बद्धास्तदा तत्कालभाविना । प्रकृतौ करणातीताः स्वात्मन्येव व्यवस्थिताः ॥ संयोगः प्रकृतेर्नैषां मुक्तानां तत्त्वदर्शनात् । पुरुषान्यबहुत्वेन प्रतीता न प्रवर्तते ॥ प्रवर्तति पुनः सर्गे तेषां सा न प्रवर्तते ॥ इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः । सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ न यत्र माया किमुतापरे हरेरनुव्रता यत्र सुरासुरार्चिताः इत्यादिश्रुतिस्मृतिषु सतात्पर्यं मुक्तानां विष्णोर्भेदस्यैवोक्तेः । सन्मूलाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः सदायतनाः सत्प्रतिष्ठाः सति सम्पद्य न विदुः इत्यादौ भेद एव ह्यत्र सतात्पर्यं प्रतिपादितः । ता नद्यः समुद्रादागत्य समुद्रं प्रविशन्ति । स समुद्र एव भवति । न नदीभावं प्राप्नोति । स एव च समुद्रो भवति । समुद्र एव समुद्रो भवति न नद्य इति भेदस्यैवावधारणं क्रियते । न च स्वकीयस्य ब्रह्मभावस्याज्ञोऽपहर्ता भवति । किं त्वविद्यमानब्रह्मभावाभिमन्तैवपहर्ता । न हि स्वकीयवित्तपरित्याग्यपहर्ता भवति । किन्तु परस्वहर्तैव । तस्मादविद्यमानब्रह्मभावाभिमन्तैवापहार्षीत् स्तेयमकार्षीदिति दृष्टान्तपूर्वकमुच्यते । अदुःखित्वपूर्णज्ञानानन्दस्वातन्त्र्यादि ब्रह्मस्वभावाननुभवं स्वात्मनो ज्ञात्वैव तद्भावाभिमतेः स्तैन्यम् । परकीयाभिमतेरपहारः । परस्वभावाभिमतेरपहर्ता स्ववञ्चनात् । स्तेनश्चाभेदवेत्ता तु ब्रह्मणो हन्यते सदा ॥ इति तत्त्वविवेके । न च दार्ढ्यमात्रे दृष्टान्तोऽयम् । स यदि तस्य कर्ता भवति स यदि तस्य कर्ता न भवतीति हतिमुक्त्योरपहारानपहारैकहेतुकत्वश्रुतेः । अन्यथा यदि दृढो भवति यद्यदृढो भवतीत्युच्येत । न च सत्यासत्यमात्रम् । तदा सत्यानृतवाग्दृष्टान्तेन पूर्तेरपहारदृष्टान्तो न स्यात् । तस्मादभेदज्ञानेन महान्तं विनाशं प्रदर्श्य भेदज्ञानान्मुक्तिपरमेवैतद्वाक्यम् । भिन्नस्यैवोत्कर्षो भवतीति । अभिन्नस्य कुत उत्कर्षः स्यात् । अज्ञानदुःखयुक्तत्वाच्च । न हि तत्पक्षे परमार्थदुःखिनो भ्रान्त्या दुःखिनश्च तत्काले कश्चिद्विशेषः । अस्वातन्त्र्यं च भ्रान्तस्य निश्चितमेव । न हि भ्रमः स्वेच्छया युज्यते । स्वात्मानं परमं विष्णुं विदित्वाऽपि स राघवः । दैत्यानां मोहनार्थाय दर्शयामास मूढताम् ॥ इति पाद्मे । ओं जगद्व्यापारवर्जम् ओं प्रकरणात् इत्यादिनैश्वर्यमर्यादया मुक्तानां ब्रह्मणश्च भेदस्यैव निर्णीतत्वाच्च भगवता । ब्रह्मसूत्रानुसारेण वेदाद्यं सर्वमेव च । योज्यं न ब्रह्मसूत्राणि दृश्यमानार्थतोऽन्यथा ॥ इति च ब्रह्मवैवर्ते । चोरदृष्टान्ततो यस्य ह्यभेदज्ञानतस्तमः । भेदेनोत्कर्षवेत्तुस्तु मुक्तिरेव ह्यचोरवत् ॥ इति च । सारत्वात् स इति प्रोक्तो ज्ञानत्वाद्य इतीरितः । सर्वस्येष्ट इति ह्येष मानानामणकोऽणिमा ॥ तत्तन्त्रत्वादैतदात्म्यं स सत्यः साधुरूपतः । तत्ततेः पूर्णतश्चात्मा सादनात् स इतीरितः ॥ अतत्त्वमसि पुत्रेति य उक्तो गौतमेन तु । नवकृत्वः सदृष्टान्तं सर्वभेदेन केशवः ॥ तस्मै नमो भगवते चिदचित्परमाय ते । पुरुषोत्तमाय देवाय पूर्णानन्दैकरूपिणे ॥ इति सामसंहितायाम् । अतः सर्वचिदचिद्विलक्षणः सर्वोत्तमः सर्वगुणपरिपूर्णो भगवान् पुरुषोत्तम इति सिद्धम् ॥